این که چرا مردم این قدر در جهل فرو رفته اند و از علوم و معارفى که خداى متعال به وسیله انبیا(علیهم السلام) در اختیارشان گذاشته کم تر استفاده کرده و مى کنند، دلایل گوناگونى دارد. یکى از دلایل آن، دامن زدن زورمداران و زرمداران به این مسأله است. اگر مردم و جامعه آگاه باشند آنان نمى توانند به مطامع خود برسند. تعالیم انبیا آگاهى بخش و جهل برانداز، و در نتیجه ضد منافع آنان است. از این رو آنان پیوسته در تلاش بوده و هستند که نگذارند دعوت انبیا(علیهم السلام) گسترش یابد.
عامل دیگر این است که خود دین داران و کسانى که خود را پیرو پیامبران(علیهم السلام) و حامل علوم و معارف آنان و متولّى دین مى دانند، دین را جدّى نمى گیرند، بلکه آن را وسیله اى براى سرگرمى، امرار معاش و دیگر اغراض دنیوى قرار مى دهند. وقتى خود متدیّنان و متولّیان دین، آن را جدّى نگیرند، آیا مى توان انتظار داشت که حرف آنها در دیگران اثر کند؟ مردم به اینها نگاه مى کنند، همان راهى را مى روند که آنها رفته اند، همان کارى را یاد مى گیرند که آنان انجام مى دهند، هرچند بازى با دین خدا باشد. این یکى از عواملى است که مانع رواج دین در جامعه و موجب مسلط شدن جهل بر مردم و محرومیت آنها از معارف و حقایقى مى شود که انبیا(علیهم السلام) در اختیارشان مى گذارند.
آن گونه که تاریخ نشان مى دهد و متون دینى نیز مؤیّد آن است، عامل اصلى انحرافات مردم «جهل» بوده است، وگرنه اصل فطرت مردم بر دین و خداپرستى نهاده شده است و آنها به طور ناخودآگاه آن را درک مى کنند و از این رو، در پیشگاه آفریدگار جهان کرنش مى نمایند. شاید نتوان موردى را در قرآن پیدا کرد که دلالت کند بر این که برخى از انسان ها هیچ دینى نداشته اند; همه جا سخن از این است که کسانى بوده اند که بت یا ماه یا خورشید مى پرستیده اند، اما موردى را نمى توان یافت حاکى از این که عده اى هم بوده اند که هیچ پرستشى نداشته اند.
در تحقیقات تاریخى و دیرینه شناسى هم هر قدر تحقیق مى شود، مواردى به چشم مى خورد که بر وجود ادیان و پرستش اقوام دلالت دارد. این بدان دلیل است که فطرت مردم بر پرستش آفریدگارشان بنا شده است، اما در اثر عواملى گوناگون، به جهل کشیده مى شوند; مثلا، ادعا مى کنند خدا دخترانى دارد، که همان فرشتگان هستند، بت ها عامل شفاعت ما نزد خدایند و... . خداوند در اشاره به این عقیده خرافى، از قول آنها مى فرماید: ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللّهِ زُلْفى;1 آنها را عبادت نمى کنیم، مگر براى این که ما را به خدا نزدیک کنند.
یا مثلاً «وثنیّین» (دو خدایىها) که بعدها مسیحیان عقیده به «تثلیت» را از آنها اخذ کردند، به چند خدایى اعتقاد داشتند. به همین دلیل، مسیحیان مى گویند: حضرت عیسى(علیه السلام)ـ نعوذ بالله ـ پسر خدا است یا مى گویند: ما پسران خدا هستیم، پدرمان هم در آسمان ها است.
این تعبیرات ناشى از جهل است. این گونه عقاید خرافى در بسیارى از ادیان و مذاهب وجود داشته، از گذشته ترویج مى شده، کسانى هم بوده اند که از جهل مردم سوء استفاده مى کرده اند و خودشان را واسطه میان خلق و خالق معرفى مى نموده اند; مثلا، از مردم پولى مى گرفته اند تا آنها را با خالق یا مسیح(علیه السلام) ارتباط دهند یا گناهانشان را ببخشند! هنوز هم کمابیش در بین مردم از این گونه جهالت ها وجود دارد و کسانى نیز از آنها به نفع خود بهره مى برند.
انبیا(علیهم السلام) آمدند تا جهل مردم را برطرف سازند، تحریفات ادیان گذشته را اصلاح نمایند و اختلافات را حل کنند. قرآن کریم یکى از اهداف بعثت پیامبران(علیهم السلام) را اصلاح انحرافات و تحریفاتى مى داند که در دین پدید آمده است:لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ.2اما در تفسیر کلام پیامبران(علیهم السلام) هم اختلاف نظر پیش مى آید و در نتیجه، عده اى مبتلا به جهالت مى گردند. برخى از «تابو»ها به همین نحو به وجود آمده; یعنى در اثر جهلى که مردم در زمینه دین و ارتباط با خدا داشته اند.
اما دلیل این که چرا جهل از جامعه ریشه کن نشده، آن است که همیشه عده اى به این جهالت ها دامن زده اند، على رغم اینکه عده اى نیز پیوسته در اصلاح افکار مردم و زدودن جهالت از آنها کوشیده اند. این جهالت ها در مردم ریشه دوانده، و محکم شده است.
همان طور که اشاره کردم، از جمله عواملى که موجب رواج جهل در جوامع بوده رفتار دین داران است. وقتى مردم دیدند کسانى که خود را متدیّن معرفى مى کنند و پیرو انبیا(علیهم السلام) مى دانند و براى دین، سینه چاک مى کنند، خودشان دین را جدّى نمى گیرند، دچار جهالت مى شوند.
در سفرى که چندى پیش به امریکاى لاتین داشتم، یکى از کشیش ها صریحاً مى گفت: «مردم این منطقه به حرف ما اسقف ها و کشیش ها اعتنایى نمى کنند، حرف هاى ما را باور ندارند.» بعد به طور خصوصى به من گفت: «نه تنها مردم حرف هاى ما را باور ندارند، بلکه خودمان هم این حرف ها را باور نداریم.»
از نظر آنها، دین وسیله اى براى زندگى کردن است. به همین دلیل، اگر هم به دروغ بودن آن معتقد نباشند، آن را جدّى نمى گیرند و فقط در حد آداب و رسومى به آن نگاه مى کنند که از قِبل آن، ارتزاق مى کنند. بدین ترتیب، دین به صورت بازیچه اى در دست آنها درمى آید و براى آن که سفره زندگیشان رنگین شود سعى در تبلیغ آن مى کنند و آن را به صورتى براى مردم تفسیر مى کنند که خوششان بیاید، تا به آنها اقبال نشان دهند. گاهى هم این کار خود را این گونه توجیه مى کنند که براى دور نشدن مردم از دین، ما مجبوریم آن را این طور تبلیغ کنیم. امروزه کلیساها کمابیش همین کارها را مى کنند. بسیارى از اعمال را قبلا حرام مى دانستند و با آن مبارزه مى کردند، اما وقتى دیدند نمى توانند در مقابل مردم مقاومت کنند، عقب نشینى کردند و آنها را حلال شمردند! نه به این علت که دلیل جدیدى پیدا کرده اند، بلکه مى گویند اگر این کار را نکنیم، همین مقدار اعتقادى را هم که مردم نسبت به مسیحیت دارند از دست مى دهند و آن را انکار مى کنند! مثلا، روزه گرفتن به طور کلى از دین مسیحیت طرد شده است. در پیامى که پاپ در عید پاک گذشته به مسیحیان داد، صریحاً از مردم خواست، حال که روزه غذا نمى گیرند، یک روز «روزه تلویزیون» بگیرند (یعنى یک روز تلویزیون تماشا نکنند) که البته هیچ کس هم به حرف او گوش نداد.
به این صورت، در مسیحیت، یکى پس از دیگرى احکام دینى لغو مى شود. این کار سابقه تاریخى هم دارد. «اصحاب سبت»، که قرآن از آنها نام مى برد، یکى از اقوام بنى اسرائیل بودند که دین خدا را به بازى گرفتند. آنها از صید ماهى در روز شنبه نهى شده بودند، اما براى آن که هم در ظاهر دستور خدا را اطاعت کرده باشند، هم منفعت اقتصادیشان را به دست آورند، کنار دریا حوضچه هایى درست کردند. روزهاى شنبه، که به صید نمى رفتند، درِ حوضچه ها را باز مى کردند، ماهى ها که وارد مى شدند، درِ آنها را مى بستند و روز یکشنبه آنها را صید مى کردند. خداوند به دلیل این کارشان، آنها را عذاب کرد و به شکل بوزینه مسخ شدند; چون دین خدا را به بازى گرفته بودند: فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ.3
بنابراین، این قبیل کارها از گذشته سابقه داشته و از طرف دین دارها هم انجام مى شده، نه از طرف بى دین ها که اصل این مسایل را منکر مى شده اند. آنها با دین خدا بازى مى کرده اند و در عمل، آن را جدّى نمى گرفته اند. گویى احکام شرعى مثل بعضى آداب و رسوم عرفى است که اگر رعایت نکنند در سرنوشتشان اثرى ندارد. مثلا، همان طور که در عرف، به صورت تعارف و بازى لفظى، به همدیگر مى گویند: «قربانت، تصدّقت، نوکرم، ...»، اما حاضر نیستند حتى کمى موى خود را هم براى آن فرد فدا کنند، احکام شرع را هم در مورد نماز و روزه و دیگر مسایل شرعى به همین صورت مى دانند. همین هم موجب بدبختى خودشان و مانع آشنایى دیگران با حقایق دین مى شود.
وقتى مردم ببینند دین در جامعه اى رواج دارد و آثار خوبى بر جاى مى گذارد، به آن علاقه مند مى شوند، اما وقتى کسانى که دم از دین مى زنند خودشان اهل عمل نباشند، حرفشان در دیگران اثر نمى کند و موجب بدبینى مردم به دین نیز خواهد شد. امام صادق(علیه السلام) در وصیت خود، خطاب به شیعیان، نسبت به این مسأله تأکید کرده اند. این توصیه باید نصب العین همه کسانى باشد که ادعا مى کنند پیرو ایشان هستند و مذهب ایشان را ترویج مى کنند، راه آنان را صحیح مى دانند و به آن بزرگواران عشق مىورزند.
1. زمر (39)، 3.
2. نحل (16)، 39.
3. اعراف (7)، 166.
